Petrokimya Sanayi Amin ile Temizleme Ünitesi için Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi (HAZOP) Medolojisinin Uygulanması
Bu çalışma ile petrokimya rafinerisi amin ile temizleme ünitesi LPG temizleme hattı için HAZOP metodu ile prosesteki sapmalar sonucu oluşabilecek riskler belirlenmiştir. Daha sonra belirlenen riskleri derecelendirmek amacıyla yarı-kantitatif risk değerlendirmesi uygulanmıştır. Buna göre çalışma ile elde edilen sonuçlar aşağıdaki şekilde özetlenmektedir:
* Tez çalışması sırasında elde edilen bulgular yüksek hacimlerde yanıcı madde içeren rafinerilerde tehlikeli kimyasal madde kaçağı sonucu yayılım, yangın ve patlama riskinin olduğunu göstermektedir.
* LPG temizleme hattına HAZOP uygulanarak elde edilen sapmalar sonucu oluşabilecek 112 adet sonuç bulunmuştur. Bu sonuçlar jet yangını, BBP, H2S kaçağı, BLEVE ve yangın olmak üzere toplam 5 temel risk olarak ortaya çıkmıştır. Bu olaylardan 48’i jet yangını, 47’si BBP, 9’u H2S yayılımı ve zehirlenmesi, 7’si yangın ve 1 tanesi BLEVE olayıdır.
* Olması muhtemel katastrofik olaylarda öncelikle emniyet vanaları, yedekli ve by-pass hatlı sistemlerin olması, acil durdurma sistemleri gibi teknik tedbirler ile dedektör ve alarm sistemlerinin varlığı ile operatörün müdahalesi, DCS gibi uzaktan izleme sistemleri sayesinde sahaya uzaktan müdahale edilebilmesi gibi önlemlerin risk seviyesini aşağı çekmedeki önemi ortaya çıkmıştır.
* İşletmeye ait güncel ve standartlara uygun olarak hazırlanmış borulama ve enstrüman diyagramlarının (P&ID) varlığının büyük önem taşıdığı görülmüştür. HAZOP’a başlamadan önce ekipmanların konumları, işlevleri, akışın yönü gibi hususları içeren bu P&ID dokümanlarının doğru ve eksiksiz bir şekilde okunması da ayrıca önem arz etmektedir.
* HAZOP yapılacak olan bölümün P&ID üzerinden anlaşılmasından sonra öncelikli olarak nodlara ayrılması gerekmektedir. 2001 yılında yayımlanan ilk ve tek standart olan 61882:2001 HAZOP rehberinde bu konuya hiç değinilmemiştir. Bu durumda standardın revize edilmesi gerekliliği, büyük endüstriyel kaza riski taşıyan ve olası bir kaza durumunda pek çok kişinin ve çevrenin olumsuz etkileneceği işletmelerde yapılacak risk değerlendirmelerinin kalitelerinin standartlaştırılması açısından önemlidir.
* HAZOP çalışması sonucunda ilave önlem olarak tespit edilen ekipmanların prosese eklenmeleriyle birlikte P&ID üzerinde de güncelleme yapılması önem arz etmektedir.
* HAZOP sürecine özellikle şef, amir, operatör düzeyinde katılımın sağlanması önemlidir. Çalışma ile kritik ekipman/ünite belirlenmesi sonucu o sahada görevlendirilmiş olan her vardiyadaki operatöre özel olarak risk değerlendirmesi sonuçları ile ilgili bilgi verilmelidir.
* Vana, pompa, acil durdurma sistemi, alarm sonrası operatörün müdahale etmesi, güvenlik vanaları gibi bariyerlerin güvenilirlik verileri ve hata frekansları özellikle yarı-kantitatif ve kantitatif risk değerlendirmeleri için son derece kritik öneme sahiptir. Dolayısıyla bu veriler güvenilir veri tabanlarından alınmalıdır.
* Vana konumunun normal proseste olması gerekenden farklı hale getirilmesi (kapalı olması gerekirken açılması gibi) veya normalde kapalı olması gereken bir pompanın operatör hatası ile devreye alınmasını engellemek için işletmelerin “kilitle-etiketle” prosedürlerine sahip olmaları, konu ile ilgili personel eğitimlerinin tamamlanmış olması ve bunun kurum kültürüne yerleşmesi için düzenli toplantı, eğitim gibi organizasyonların yapılması sağlanmalıdır.
* Prosesteki bütün kritik ekipmanların, alarm/dedektör ve ADS gibi bariyerlerin periyodik kontrollerinin ve bakımlarının takibinin devamlı olarak sürdürülmesi ve ilgili sahada görev yapan operatörlerin konu ile ilgili bilgilendirilerek ileri düzey eğitimlerinin tamamlanması gerekliliği açığa çıkmıştır.
* Rafinerilerde domino etkisi ve/veya mevcut olayın gerçekleştiği alanda şiddeti ve etkisi daha katastrofik olaylara sebep olmamak için Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik (30 Nisan 2013 tarih ve 28633 sayılı Resmi Gazete) dahilinde hazırlanan patlamadan korunma dokümanı hususları da göz önünde bulundurularak saha içerisinde kullanılan ekipmanın (alarm, dedektör, pompa, araç vb.) alev sızdırmaz (exproof) oluşuna dikkat edilmelidir.
* Büyük endüstriyel kaza riski bulunan özellikle rafineriler ve kimyasal proses içeren işletmelerde, öncelikle sahada aktif bulunan operatörlere taşınabilir gaz (yaka) dedektörleri verilmeli, çalışanlara acil durumlar, prosedürler, müdahale ekipleri ve görevleri hakkında bilgi verilmeli; işletme içerisinde haberli ve habersiz tatbikatların yapılması sağlanarak bunlar raporlar ile kayıt altına alınmalıdır.
* Veri tabanlarında 10-2 olarak verilen operatörün hata yapma frekansı; Büyük Endüstriyel Kazalarla İlgili Hazırlanacak Güvenlik Raporu Tebliği’ne göre; en az 0,1 olarak kabul edilmiştir. Daha güvenli tarafta kalmak için yapılan bu düzenleme ile insana bağlı önlemlerden ziyade teknolojik ve teknik tedbirlerin alınması teşvik edilmiştir. Tez çalışmasında bu durum dikkate alındığında; operatör hatası sebebiyle gerçekleşen risklerin 3 tanesinin ilave önlem alınması gereken risk derecesine çıktığı tespit edilmiştir.
* Büyük endüstriyel kaza riski taşıyan petrokimya sektöründe HAZOP’un oldukça fonksiyonel ve bir o kadar da karmaşık ve zaman gerektiren bir metot olduğu denenmiştir. Dolayısıyla bu konuda yetkin kişilere ulaşmanın güçlüğü, sahaya bu konuda eğitim verecek kişi sayısının az olması, sahanın veri tabanlarını okuma/kullanma konularında çok net olmayışı gibi sebeplerle sahaya sunulacak yönlendirici ve bilgilendirici bir rehber hazırlığının olması bir gereklilik olarak görülmektedir.
